Brazilië - Pater Frans van der Poel
Frei Chico, Frans van der Poel (Franciskaan), Belo Horizonte, november 2020
Als er één missionaris is die in zijn leven volledig vergroeid is geraakt met de vezels van een land, dan is het wel Frans van der Poel (80). Kwam eind jaren zestig terecht in het Dal van Jequitinhonha-rivier, toen een van de armste streken ter wereld, volgens de UNESCO. Er was geen elektriciteit, geen waterleiding, geen infrastructuur, veel analfabetismo en kindersterfte.
Frans ging als zendeling aan de slag in Brazilië, in 1968. Zijn diocees omvatte 31 gemeenten, waarvan 16 zonder priester. Eén van de parochies, Itinga, zo groot als de provincie Drente, werd geassisteerd door de drie franciskanen in Araçuaí, zo groot als Groningen . Veel reizen dus. Hij reisde in die beginjaren, te paard en met de jeep. Of, later, in z’n oude VW-kever. Ondertussen bestudeerde hij de volkscultuur. Na tien jaar werd hij overgeplaatst. Onverwachts werd hij ernstig ziek (kanker). Kwam vervolgens terecht in een Braziliaanse melaatsenkolonie Santa Isabel (in Betim.MG) en vormde met de bewoners een eigen zangkoor. Het koor kreeg een eigen zangboek, de leden een eigen uniform. Het koor ging optreden en bouwde een zekere reputatie op. Hij werkte er in totaal 16 jaar aan het woordenboek van het volksgeloof.
,,Waarde geven aan mensen, daar gaat het om”, liet hij optekenen tijdens een interview in 2014. En hij verdiepte zich in de gemende cultuur van de diverse bevolkingsgroepen, hun muziek, hun rituelen, tradities, kortom in hun volkscultuur. Hij heeft er oneindig veel energie en werkdagen in gestopt en de kroon op al dat werk zou in 2013 werkelijkheid worden.
Het leven in armoede leerde Frans van dichtbij kennen in - wat anderen noemden - ‘het dal van de wanhoop of van de ellende’. Dit dal van Jequitinhonha wordt tegenwoordig in Brazilië ook aangeduid als ‘het dal van de cultuur’. Natuurlijk hebben ook vele andere mensen en organisaties daar een bijdrage aan geleverd. Maar het waren de armen zélf, de mensen die niets hadden, die aan de basis stonden van veranderingen: ze zijn in de loop der jaren zélf steeds sterker gaan geloven in de waarden van hun eigen cultuur en geschiedenis, hun organisaties, hun verhalen, liederen, gebeden, gezangen, gewoontes, rites, toneel, gebeden, poëzie, enz enz.
In 2010 werd Frans overgeplaatst naar Belo Horizonte en Betim. Van daaruit ging hij structureel onderzoek doen en lezingen houden. Onderwerp: de volkscultuur in een ex-colonie van Portugal. De oorspronkelijk indiaanse bevolking werd grotendeels vermoord en bijna 8 milhoen ingevoerde afrikaanse slaven werden aan met werk gezet. En juist die geschiedenis dreef hem om die cultuur vast te leggen en uit te dragen tijdens congressen en universiteiten. De aktuele resistentiecultuur van de armen is een mengeling van mondelinge tradities uit een cultuur van Indiaanse, Afrikaanse en Portugese origine. Het gaat om de eigen Braziliaans identiteit. Op zijn levenspad is hij van alles tegengekomen: liederen, spreekwoorden, geneesmethodes, verhalen, godsdienst, opvoeding, gevechtsmetodes (capoeira), overleveringen.
Hij verzamelde zo 2.500 gebeden, 700 verhalen, 1.000 spreekwoorden, 250 casettebandjes. En het kwam allemaal op papier te staan. Mede dankzij bijdragen van de Missieveiling kon hij van alles en nog wat bekostigen (secretariële hulp, materiaal, reizen) en tegelijkertijd kon hun hulp bieden aan mensen met specifieke problemen (van cursus tot ontmoeting, van voeding tot geneesmiddelen) en heel soms ook wat financiële hulp. Bij grotere culturele samenkomsten met Afro-invloeden, of het nu ging om om natuurbescherming of volksreligie, was Frans een vaste gast. Dat kwam omdat hij heel veel kennis in huis had, redelijk tot goed kon zingen en gitaarspelen en goed kon voordragen.
De kroon op zijn werk is het woordenboek de ‘Encyclopedie van het Volksgeloof: cultuur en godsdienst in Brazilie’ (2013). Dit 1.150 pagina’s tellende Dicionario begint eigenlijk in Jequitinhonha en aansluitend de melaatsenkolonie van Santa Isabel in Betim, waar hij 16 jaar werkte en de samenhang leerde ontdekken tussen leven , godsdienst en cultuur van de gemarginaliseerde mens. Hij trad zelfs regelmatig op als clown op pleinen en in volkscircussen. Betim en het Dal van de Jequitinhonha behoren tot de staat Minas Gerais. bekend om de rijkdom aan delfstoffen: ijzer, edelstenen, uranium, litium. Brazilie is groot. Nederland kan er 250 keer in.
Frans kreeg van velen het vertrouwen en de financiële middelen (waaronder een jaarlijkse bijdrage van de Missieveiling) om het boekwerk af te maken. De veiling in Zoeterwoude krijgt zelfs een eervolle vermelding in het lijvige boekwerk. Bij gelegenheid van een grote overstroming daar en om echt arme mensen af en toe te helpen heeft hij ook geld aan hen besteed, ook om hun organisatie te steunen. Zo heeft bijvoorbeeld de nationale strijd van de melaatsen voor terugkeer naar de maatschappij (MORHAN) resultaat opgeleverd.: het sluiten van alle melaatsenkolonies in Brazílië. Daar hebben we ook aan meegedaan in Santa Isabel (zie boven). De discriminatie is voorbij. Want lepra is te genezen, tegenwoordig.
Van der Poel is ondertussen 80 jaar en gaat nog steeds in uitnodigingen voor ‘optredens’ op congressen, muziekfeesten, ontmoetingsdagen en interviews. Een nieuwe fase in z’n werk is om samen met de mensen van het Jequitinhonha-dal, hun gebeden, verhalen, spreekwoorden, profetieën vast te leggen in een gewijd boek, een soort Heilig Geschrift. Zelf rijden doet hij niet meer, het moet per bus (enkele reis 12 uur!). Hij krijgt hulp van enkele echte Braziliaanse (volks)kunstenaars.
In februarie 2016 hadden de Franciskanen hun driejarig kapittel en Frans werd toen overgeplaatst naar Belo Horizonte. Conferenties geven, congressen bijwonen, Frans doet het nog steeds maar wat minder dan voorheen. Zij verhuizing maakte het wel makkelijker voor hem om aanwezig te zijn bij samenkomsten over de Afro-Braziliaanse religiositeit: Congado (broederschap van de rozenkrans). Het gaat daarbij ook over de verschillende voodoo-cultussen (‘bantu e iorubá’).
Het woordenboek gaat goed, krijgt mooie recensies en er zijn al 40 feesten georganiseerd t.g.v. het uitkomen van het boek. Van der Poel heeft de auteursrechten gegeven aan de Braziliaanse Franciskanen. Intussen heeft hij er een gewoonte van gemaakt om bij ontmoetingsdagen met volksbeweging gratis zijn boek aan te bieden voor de bibliotheek van sociaal minder bevoordeelde groepen. De taal van het boek is populair, de prijs niet. Die boeken moet hij eerst zelf kopen. De Nationale Bisschoppen-conferentie (CNBB) in Brasilia nodigde hem uit om het boek daar te presenteren, met een lezing.
Het leven van Frans van der Poel staat anno 2020 in het teken van het publiceren van de genoemde Heilige Schrift van de godsdienst van de armen. Het gaat om een poging om het geloof van de armen in een levende God vorm te geven in een heilig Boek. Dat moeten ze zelf samen doen: liederen, gebeden, verhalen, slavernij-herinnering, eigentijdse profetien, klaagzangen, spreekwoorden... Het gaat hier om wijze mensen, leidende figuren, volkskunstenaars, analfabeten ... Hij wil ze daarbij helpen. Met een technische werkgroep heeft hij een blog op internet, waar alle materiaal van hun onderzoek naar de volkskultuur te vinden is in áudio en tekst (BLOG: tradicaooraldoJequitinhonha).
Er zitten, net als bij het eerste boekwerk, ongeloofelijk veel werkuren in (het vrijwilligerswerk wordt niet betaald!). Hij geef veel uit voor de maandelijkse busreis (12 uur!) - voor het werk met de groep - in het Jequitinhonhadal. Ja, het coronavirus heeft wel wat roet in het eten gegooid. “Het is een mooi ideaal, maar ‘je moet wel je verstand gebruiken’, zei onze ma altijd”, zegt Frans. Hij is ook nog steeds bezig om zijn levenswerk (Enciclopedie) te plaatsen bij zoveel mogelijk bibliotheken, ook die van arme actiegroepen.
-x-x-x-x-x-x-x-